Witamy na stronie projektu „Emerytury groszowe” w kontekście poczucia sprawiedliwości społecznej oraz celów polityki emerytalnej – wielowymiarowa analiza socjologiczna. Jest to projekt naukowy, realizowany w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN, a finansowany przez Narodowe Centrum Nauki (umowa nr 2021/41/B/HS6/04416). Jego celem jest zbadanie zjawiska „emerytur groszowych” – tzn. świadczeń pobieranych z powszechnego systemu emerytalnego (za pośrednictwem ZUS) w kwocie niższej niż wysokość najniższej gwarantowanej przepisami emerytury.
Opis problemu
Emerytury Polaków wypłacane są w ramach kilku różnych systemów, jednak ponad 80% osób otrzymuje je z tzw. systemu powszechnego (z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, za pośrednictwem ZUS). Poważna reforma tego systemu weszła w życie w 1999 r. Jedną z fundamentalnych zmian było przejście od systemu zdefiniowanego świadczenia (defined benefit) do systemu zdefiniowanej składki (defined contribution). Cechą charakterystyczną tego drugiego systemu jest ścisłe powiązanie wysokości otrzymywanego świadczenia emerytalnego z wysokością składek, wpłaconych w przeszłości przez daną osobę. Nie istnieje już – jak kiedyś – wymóg posiadania odpowiednio długiego stażu pracy w celu otrzymania emerytury. W efekcie każdy, kto kiedykolwiek wpłacił jakąkolwiek składkę, jest uprawniony do pobierania tego świadczenia. W związku z tym w ostatnich latach pojawiły się doniesienia prasowe o ekstremalnie niskich, „groszowych emeryturach”. System przewiduje wprawdzie możliwość podwyższenia takiego świadczenia do kwoty tzw. minimalnej emerytury (wynoszącej obecnie 1588,44 zł brutto), jednak tu pojawia się już wymóg udokumentowania odpowiednio długiego stażu ubezpieczeniowego (20–25 lat).
Nowy system objął osoby urodzone w 1949 r. i później. Liczba osób otrzymujących emerytury niższe od minimalnej szybko rośnie. W grudniu 2022 r. było ich 365,3 tys., a emerytury niższe od minimalnej stanowiły wtedy już 9,6% wszystkich emerytur „nowosystemowych”. ZUS w swoich opracowaniach sygnalizuje, że w grupie pobierającej tak niskie świadczenia dominują kobiety oraz że znaczna część osób ma emeryturę wyliczoną jedynie z kwoty zwaloryzowanego kapitału początkowego (to znaczy nie ma w systemie ZUS odnotowanych żadnych składek po 31.12.1998). Mogą tu wchodzić w grę bardzo różne sytuacje, na przykład:
- krótki okres aktywności zawodowej, wynikający z choroby lub niepełnosprawności (własnej lub członka rodziny) albo nasilonego (i często długotrwałego) bezrobocia, charakterystycznego zwłaszcza dla pierwszych kilkunastu lat transformacji systemowej,
- niemożność udokumentowania stażu pracy ze względu na wykonywanie w przeszłości pracy bez umowy lub w oparciu o nieoskładkowane umowy cywilno-prawne, albo z powodu zaginięcia dokumentów, np. w wyniku restrukturyzacji lub likwidacji niektórych firm w latach 90.,
- decyzje – i oczekiwania kulturowe – związane z podziałem ról w rodzinie, w wyniku których część kobiet po krótkim okresie pracy zawodowej rezygnowała z niej na rzecz zajmowania się domem i dziećmi.
Warto zaznaczyć, że osoby, które otrzymują obecnie emerytury poniżej minimalnej, w tzw. starym systemie nie były w ogóle uprawnione do otrzymania świadczenia emerytalnego. Nie chodzi więc o to, że grupa emerytów w ostatnich latach gwałtownie biednieje, a raczej o to, że dołączyły do niej nowe osoby, mające prawo tylko do bardzo niskich świadczeń.
Wraz z wypłaceniem pierwszych świadczeń niższych od emerytury minimalnej zaczęły pojawiać się w debacie publicznej opinie, których autorzy w zróżnicowany sposób odnoszą się do założeń aksjologicznych i efektywności systemu, skutkującego zjawiskiem „emerytur groszowych”. Przykładowo, niektórzy wskazują, że obecny system nie spełniania podstawowych celów polityki emerytalnej, ponieważ nie zapewnia adekwatnego dochodu w starszym wieku. Jeśli chodzi o system wartości stojący za konstrukcją systemu emerytalnego, w debacie publicznej pojawiają się często odniesienia do sprawiedliwości społecznej. Jedni twierdzą, że tak niskie emerytury urągają poczuciu sprawiedliwości, zaś inni – że niesprawiedliwe jest raczej to, iż osoby, które mają bardzo krótki staż pracy, uzyskają taki sam status emeryta i związane z nim przywileje (np. „trzynastkę”), jak osoby o bardzo długim stażu.
Pytania badawcze
W naszym projekcie staramy się odpowiedzieć na następujące pytania badawcze:
- Jakie kategorie sytuacji życiowych można wyróżnić dla osób pobierających z ZUS emerytury niższe od minimalnej, biorąc pod uwagę (a) przebieg ich ścieżek życiowych (związanych z pracą zawodową, rodziną, zdrowiem itp.), (b) stosowane w przeszłości (przed osiągnięciem wieku emerytalnego) strategie służące zapewnieniu sobie środków utrzymania, (c) ewentualne strategie stosowane w przeszłości z myślą o zabezpieczeniu finansowym na późniejsze lata, (d) obecne warunki życia i źródła utrzymania takich osób?
- Czy regulacje prawne skutkujące przyznawaniem emerytur niższych od minimalnej oceniane są – przez emerytów pobierających te świadczenia, przez zewnętrznych ekspertów oraz przez ogół społeczeństwa – jako sprawiedliwe społecznie i skuteczne w odniesieniu do celów polityki emerytalnej, czy też nie? Jeśli nie, jakie zmiany należałoby wprowadzić, by regulacje te były bardziej sprawiedliwe i efektywne?
Zadania badawcze
Na powyższe pytania chcemy odpowiedzieć poprzez:
- analizę danych zastanych, pochodzących z ogólnopolskich badań panelowych (przede wszystkim SHARE i POLPAN) oraz – w miarę możliwości – z ZUS,
- przeprowadzenie wywiadów jakościowych z osobami pobierającymi emerytury niższe od minimalnej lub spodziewającymi się wkrótce otrzymać takie świadczenia, a także ekspertami,
- analizę dyskursu opartą na wybranych dokumentach z Polskiego Korpusu Parlamentarnego oraz informacje medialne i komentarze z czterech wybranych informacyjnych portali internetowych,
- przeprowadzenie badania ankietowego na ogólnopolskiej, losowej próbie reprezentacyjnej (w ramach badania typu „omnibus”) na temat wiedzy o obecnym systemie emerytalnym i jego oceny w kontekście poczucia sprawiedliwości społecznej.
Okres realizacji projektu
Projekt rozpoczął się 1 lutego 2022 r., a jego zakończenie planowane jest na 31 stycznia 2025 r.
Wyniki
Wyniki projektu będziemy prezentować w publikacjach naukowych, na konferencjach oraz w mediach. Będziemy o nich również informować na tej stronie.
